سال الگوی مصرف

ملی شدن نفت

برای بررسی دلایل پیروزی اراده ملی شدن صنعت نفت باید حوادث منجر به آن را از مهر ماه سال 1328 هجری شمسی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم . زمانی که انتخابات مجلس به یکی از صحنه های چالش بین حکومت و مردم تبدیل شده بود . علی رغم استقرار نظام مشروط در ایران جز ادوار نخستین که البته آن هم گرفتار مشکلاتی بود ، روند انتخابات از سلامت برخوردار نبود و کار به جایی رسید که در اغلب دوره ها اعضای مجلس قبل از انتخابات مشخص بودند و اوج این سیاه کاری رامیتوانیم درتحمیل نمایندگان مجلس 13 به مردم مشاهده کنیم . این شرایط کمابیش تا دوره 15 ادامه داشت و در همین زمان بود که اعتراضات علنی روشن فکران و سیاسیون در این زمینه آغاز شد و در 22مهر ماه صدای اعتراضات به پشت پنجره های  کاخ سلطنتی رسید . در این زمان که شاه برای سفر به امریکا آماده می شد و وزیر کشور هم می خواست همچون گذشته مجلس در شرف تاسیس 16 را از افراد مورد نظر در بار پر کند ، جماعتی از سیاسیون ، تجار و دانشجویان ، به رهبری دکتر مصدق وارد کاخ سلطنتی شدن تابه نبود انتخابات آزاد اعتراض کنند .و معترضین کمیته ای متشکل از 12 تن به سرپرستی دکتر مصدق انتخاب کردند تا با هژیر وزیر دربار گفت و گو کنند . اعتراضات در باغ کاخ سلطنتی چنان مؤثر بود که هژیر وعده داد تا به بی نظمی های انتخاباتی پایان دهد . انتخابات در بیستم اسفند 1328 برگزار شد که راه یابی و پیروزی کاندیداهای ملی و آیت ا…کاشانی در تبعید را به عنوان نماینده مردم تهران به همراه داشت . مردم استقبال کم نظیری از آیت ا… کاشانی کردند ، تمامی مبارزان ضد استعماردر یک صف واحد قرار گرفته و مجلس شانزدهم کار خود را آغاز کرد .ائتلاف ضد استعماری از آغاز نگاه ویژه ای به مسئله نفت در ایران وسعی جدی در حل آن داشت ، چرا که مسئله نفت از مدتها قبل توجه افکار عمومی را به خود جلب کرده بود قرارداد 1933 که تلاشی برای کسب اعتبار داخلی و خارجی برای استعمارگران نفتی بود نتوانست مطالبات واقعی ایرانیان را در این زمینه برآورده سازد . پس از آن قرارداد گس –گلشائیان نیز درعمل حقوق ملت ایران را برآورده نکرد تمام این نارضایتیها وقتی شدید تر شد که در صحنه جهانی قراردادهای نفتی ، بخصوص بین شرکتهای امریکایی و دیگر کشورهای صاحب نفت ، قراردادها رو به تعدیل و تقسیم عواید به صورت مساعی می رفت و اخبار آن در ایران نیز منتشر می شد که این مسئله نیز در ترغیب مردم برای مطالبه حقوق خود بسیار مؤثر بود. مؤلف کتاب ((فتور و سقوط امپراطوری بریتانیا )) در اثر خود ، قرارداد 50-50 شرکت امریکایی آرامکو و عربستان سعودی را یک انقلاب تعدیل کننده سیاسی اقتصادی تعبیر می کند که اثر آن بر کشور های خاورمیانه کمتر از تاثیر اعطای استقلال به کشور های هند و پاکستان در شبه قاره هند نبوده است . در ایران ، اراده ملی کردن نفت از آذرماه سال 1329 با نطق مهم دکتر مصدق در مجلس علنی شد . نطق آتشین دکتر مصدق از جانب افکار عمومی ، روزنامه ها و احزاب مورد استقبال قرار گرفت که تظاهرات و راه پیمایی های متعددی را به دنبال داشت . آیت ا….کاشانی همه مسلمانان صادق و شهر وندان میهن پرست را تشویق کرد تا به مبارزه ملی کردن صنعت علیه دشمنان اسلام و ایران بپیوندند . مصدق نیز در سنگر تاثیر گذار مجلس طرح ملی شدن صنعت نفت را ابتدا در کمیسیون نفت مجلس که خود ریاست آن رابه عهده داشت مطرح کرد و در 24 اسفند در مجلس شورای ملی آن رابه تصویب رساند . به این ترتیب ، یک اقلیت پارلمانی کوچک که از پیشتبانی افکار عمومی برخوردار بود ، آنچنان نمایندگان سلطنت طلب و طرفداران انگلیس را ترساند که آنها نتوانستند مطابق میل خود رای دهند و سرانجام در 29 اسفند ماه ، مجلس سنا نیز در آخرین روزکاری خود در سال 1329 تصمیم کمسیون نفت را تصویب کرد و ((به نام سعادت ملت ایران و به منظور کمک به تامین صلح جهانی ، صنعت نفت در تمام مناطق کشور بدون استثناء ملی اعلام شد .)) به این ترتیب نفت ، این عظیم ترین سرمایه کشور باپشتیبانی آیت ا… کاشانی و با پایمردی مصدق و یاران اندک اما با اراده اش درمجلس شانزدهم ملی اعلام شد که خاطره خوش آن تا امروز و تا همیشه در ذهن ایرانیان ماندگار خواهد بود .مشکلات و مصائبی که از بابت ((نه ))گفتن به استعمار انگلیس بعدها به سر ایرانیان آمد بسیار ملال آور بود ، اما با این حال نتوانست شیرینی این پیروزی بزرگ را از بین ببرد . نفت ایران در جریان جنگ اول جهانی توان جنگی فوق العاده ای را به ابر قدرت استعمارگر انگلیس بخشیده و این کشور را برآن داشت تا هر چه بیشتر صنایع نفت را در اختیار گیرد ، تا جایی که اشغال ایران در جنگ دوم جهانی به وسیله متفقین ، در اصل برای حفظ منافع آنان یعنی نفت در مقابل نفوذ آلمانیها بود . سقوط رضاخان ملت ایران را کم کم به اهمیت و حساسیت موضوع واقف ساخت . در اواخر سال 1322 هجری شمسی آمریکاییها پا به میدان گذاردند تا امتیاز نفت شمال را دریافت کنند که ناگاه مذاکرات آنان با دولت ایران در مجلس چهاردهم انعکاس یافت و جنجالی بزرگ به پا کرد همزمان شورویها که به مناسبت موقعیت جغرافیای خود را ذی حق در نفت شمال ایران می دانستند وارد مذاکره شدند . انگلیس که بارقبای جدید سر سختی مواجه شده بود برای حفظ تسلط انحصاری ، باکمک ایادی آشکار و نهان خود مشغول زمینه سازی شد . تصمیمی که مجلس چهاردهم در مقابل در خواست آمریکا و شوروی گرفت ، به عنوان سیاست موازنه منفی تلقی شد . بر اساس این تصمیم قرار شد که امتیاز جدیدی در مورد نفت به هیچ کشوری داده نشود و در نتیجه انگلستان که منابع عظیم نفت ایران را در اختیار داشت ، همچنان قدرت فائق در منطقه و مسلط بر ایران باقی ماند . اما این موقعیتی نبود که دلخواه ملت ایران باشد . به همین دلیل از سوی یکی از نمایندگان مجلس چهاردهم طرح الغای قرارداد نفت جنوب به میان آورده شد . انگلیس برای این مبارزه به مقابله پرداخت و مسئله تغییر قانون اساسی در جهت تحکیم قدرت شاه با تشکیل مجلس مؤسسان ،مجلس سنا ، تقویت سپهبد رزم آرا در ستاد ارتش ایران ، ایجاد حادثه 15 بهمن 1327 ((ه. ش ))و تعطیلی مطبوعات ، محدودیت احزاب و تبعید آیت ا…. کاشانی از آن جهت پیش آمد که مبارزه ضد استعماری ملت ایران متوقف شود ، اما پیدایش اقلیت مجلس پانزدهم و طرح چند استیضاح علیهدولت و مخصوصا جلوگیری از تصویب قرارداد گس- گلشائیان در مجلس پانزدهم و فعالیت شدید و خستگی ناپذیر فدائیان اسلام ، تشکیل جبهه ملی و حمایت شدید آیت ا… سید ابوالقاسم کاشانی از نهضت ، مجموعا سنگر مستحکمی از ملت مسلمان ایران در مقابل سیاست انگلیس به وجود آورد . این مبارزه به مجلس شانزدهم کشیده شد و در عین حال تمام اقشار ملت از دانشجو، بازاری، اداری ، روحانی ، ارتشی  وارد مبارزه شدند . سپهبد رزم آرا آخرین مهره ذخیره و سر شناسی بود که استعمار انگلیس می توانست وارد صحنه سازد ، اما با قتل او در سال 1329 ه.ش به وسیله فدائیان اسلام ، عملا قدرت و حاکمیت به دست ملتی افتاد که بسیاری از موانع را سر سختانه در هم شکسته بود . اما با توجه به وضع جهان در آن زمان تجربه کافی از بعضی چهره های فریبکار وتوافقها و نیرنگهای قدرتهای بزرگ را نداشت . موقعیت جهان در آن زمان به گونه ای بود که اکثریت از کشور ها مستقیما تحت استعمار کهن بودند . مجموع کشورهای مستقل آن روز جهان که عضو رسمی سازمان ملل متحد بودند از 60 کشور تجاوز نمی کرد . یعنی حدود یکصد کشوری که بعد از آن تاریخ به استقلال رسیده اند در آسیا افریقا ، امریکای لاتین رسما تحت سلطه استعمار گران و غارتگران بین المللی و در اسارت بودند درجهان پر از ظلم و ستم آن روز که بریتانیای کبیر نخستین و برزگ ترین قدرت استعماری را تشکیل می دادو قیام ملت مسلمان ایران بسیاری اهمیت داشت ، همه محافل سیاسی و اقتصادی مجامع ملی و بین المللی سازمانهای خبری و مطبوعاتی در چهار گوشه جهان چشم به ایران دوخته بودند . در همان تاریخ جواهر لعل نهرو نخست وزیر هندوستان در مقابل یکصد هزار هندی در دهلی نو نطق 2 ساعته ای را در زیر باران تند و شدید ایراد کرد و گفت :

آسیا بعد از چهار سال صد سال خمودگی و سستی ، امروز دو باره قد علم کرده و مساعی و فداکاریهای ایران در مورد ملی کردن صنعت نفت دنیا را تکان داد . ایرانیان که از تصرف ثروت خود محروم بودند می خواهند اموال و حقوق خود را در دست بگیرند . من از افکار بر جسته دنیا که در این روزها از ایران دیدن کرده ولی فراموش می کنند که آسیا با چه سرعتی به سوی تحول پیش میرود متحیر و متعجب هستم .(روزنامه اطلات 7564)

ملت ایران در چنین شرایطی برای در هم کوبیدن پیر فرتوت استعمار به پا خاست و شریان حیاتی قدرت جهانخوار را که نفت بود قطع کرد و گزارشهای مربوط به این رویداد ، همه حوادث دیگر جهان را تحت الشعاع قرار داد.